Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ujednoznacznienie Zobacz też: inne znaczenia.
Złoto
platyna ← złoto → rtęć
Wygląd
żółty[2][3]
Złoto
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.złoto, Au, 79
(łac. aurum)
Grupa, okres, blok11, 6, d
Stopień utlenienia-I, +I, +III, +V
Właściwości metalicznemetal przejściowy
Właściwości tlenkówamfoteryczne
Masa atomowa196,966569(5)[a][4] u
Stan skupieniastały
Gęstość19300 kg/m³
Temperatura topnienia1064,18 °C
Temperatura wrzenia2856 °C
Numer CAS7440-57-5
PubChem23985[5]
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Wikisłownik Hasło złoto w Wikisłowniku
Złoto (Au, łac. aurum) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 79. Złoto jest ciężkim, miękkim i błyszczącym metalem, będącym najbardziej kowalnym i ciągliwym spośród wszystkich znanych metali. Czyste złoto ma jasnożółty kolor i wyraźny połysk, nie utlenia się w wodzie czy powietrzu. Chemicznie złoto należy do metali przejściowych i pierwiastków grupy 11. Z wyjątkiem helowców (tzw. gazów szlachetnych) złoto jest najmniej reaktywnym pierwiastkiem. Złoto długo przed okresem spisanej historii było drogocennym i poszukiwanym metalem szlachetnym używanym w biciu monet, jubilerstwie, sztuce i zdobieniach.
Złoto jest odporne na poszczególne kwasy, ale roztwarza się w wodzie królewskiej (łac. aqua regia, nazwana tak ze względu na to, że rozpuszcza właśnie złoto – metal kojarzony z władzą królewską). Roztwarza się również w zasadowych roztworach cyjanków, które były używane do wydobywania złota. Złoto rozpuszcza się również w rtęci, tworząc amalgamat. Złoto jest nierozpuszczalne w kwasie azotowym, który roztwarza srebro i inne metale, co przez długi czas było wykorzystywane jako próba na obecność złota (np. w monetach).
Metal rodzimy występuje jako samorodki lub ziarna w skałach litych, żyłach i osadach aluwialnych. Mniej powszechnie występuje jako związki złota, zazwyczaj z tellurem. Parytet złota był najpowszechniejszą podstawą polityki monetarnej w historii człowieka, powszechnie zastąpioną w XX wieku przez pieniądz fiducjarny. Szacuje się, że do 2010 roku, w całej historii zostało wydobytych 166 tys. ton złota[6]. Odpowiada to objętości 8500 m³ lub sześcianowi o krawędzi 20,4 m. Światowa konsumpcja wydobywanego złota w 50% jest zużywana w jubilerstwie, w 40% w różnych inwestycjach, a 10% w zastosowaniach przemysłowych[7]. Złoża złota rozpoznane do roku 2008 były oceniane na 26 tys. ton. Przy poziomie wydobycia z roku 2005, złoża te wystarczyłyby na ok. 14 lat[6].
Poza szeroko rozpowszechnionymi wyżej wymienionymi zastosowaniami, złoto stosuje się również w stomatologii, elektronice i innych zastosowaniach, w tym nawet w przemyśle spożywczym.


Historia[edytuj | edytuj kod]

Złoto jest znane i używane przez rzemieślników co najmniej od chalkolitu. Złote wyroby na Bałkanach pojawiają się w wykopaliskach archeologicznych datowanych na IV milenium p.n.e., takich jak nekropolia Warny. Złote artefakty, takie jak złote kapelusze czy dysk z Nebry, pojawiały się w Europie Środkowej od drugiego tysiąclecia p.n.e. w epoce brązu[8].
Egipskie hieroglify z okresu około 2600 lat p.n.e. opisują, że król Mitannii Tuszratta miał złota „więcej, niż brudu” w Egipcie[9]. Egipt, a szczególnie Nubia, miały wystarczające zasoby, by uczynić je obszarami, gdzie wydobywało się najwięcej złota przez długi okres historii. Najstarszą znaną mapą jest mapa znana jako papirusowa mapa z Turynu (ok. 1100 lat p.n.e.)[10], która pokazuje plan kopalni złota w Nubii, wraz z ukazaniem lokalnej geologii. Prymitywne metody wydobycia, włączając w to technikę podkładania ognia, zostały opisane przez Strabona i Diodora Sycylijskiego. W okresie Starożytnego Egiptu wydobywano około jednej tony złota rocznie[11]. Duże kopalnie złota były również w obszarze Morza Czerwonego, znajdujące się w dzisiejszej Arabii Saudyjskiej, między innymi kopalnie Mahd adh Dhahab („kolebka złota”), w której, w okresie panowania króla Salomona (961–922 p.n.e.), było wydobywane złoto, srebro i miedź[12].
Mit o złotym runie może nawiązywać do używania w starożytności owczych skór do wychwytywania złotego pyłu ze złóż okruchowych. Złoto jest często wspominane w Starym Testamencie, rozpoczynając od Księgi Rodzaju 2, 11 (o Havilah) oraz jest jednym z darów mędrców (Trzech Królów w pierwszych rozdziałach Nowego Testamentu, w Ewangelii według Mateusza. Apokalipsa świętego Jana 21, 21 opisuje miasto Nowe Jeruzalem jako mające rynek Miasta to czyste złoto jak szkło przeźroczyste[13].
Złoto w starożytności
Berliner Goldhut detail.jpgTurin Papyrus map part.jpgTuthankhamun Egyptian Museum.jpgJason Pelias Louvre K127.jpg
od lewej: Złoty kapelusz z epoki brązu; Papirusowa mapa z Turynu; Maska pośmiertna Tutanchamona; Jazon wracający ze złotym runem (Krater z Apulii w stylu czerwonofigurowym, ok. 340-330 p.n.e.
Południowo-wschodni obszar Morza Czarnego był znany ze swojego złota. Wydobycie złota datuje się tam od czasu króla Midasa i tamtejsze złoto prawdopodobnie było wykorzystane w pierwszym na świecie biciu monet w Lidii, tzw. „lwów lidyjskich”[14] około 610 r. p.n.e. Od VI do V wieku p.n.e. państwo Chu miało w obiegu monetę Ying Yuan (chin. 郢爰)[15].
W metalurgii Starożytnego Rzymu zostały wprowadzone nowe metody wydobycia złota na dużą skalę, wykorzystujące urabianie hydrauliczne, od 25 roku p.n.e. wykorzystywane w Hispanii, a od 106 roku n.e. w Dacji. Do największych kopalń należały te w Las Médulas, w prowincji León, gdzie siedem długich akweduktów pozwalało przemywać duże złoża aluwialne. Dużymi kopalniami były także te położone w Roşia Montană w Transylwanii (Siedmiogród), które do niedawna były wciąż eksploatowane przy użyciu metod odkrywkowych. Również były wykorzystywane mniejsze złoża w Brytanii, takie jak złoża okruchowe czy skalne w Dolaucothi. Różne używane metody wydobycia złota zostały opisane przez Pliniusza Starszego w encyklopedii Historia Naturalis, napisanej pod koniec pierwszego wieku naszej ery. W okresie imperium rzymskiego produkcja złota osiągała 5–10 ton złota rocznie[11].
Imperium Mali w Afryce słynęło w Starym Świecie ze swojego bogactwa w złoto. Mansa Musa, władca imperium (1312–1337) stał się sławny w całym Starym Świecie ze względu na jego hadżdż do Mekki w 1324. Kiedy przechodził przez Kair w lipcu 1324 roku, towarzyszyła mu podobno karawana składająca się z ponad tysiąca ludzi i około setki wielbłądów. Wydał tyle złota, że obniżyło to jego cenę w Egipcie na ponad 10 lat[16]. Szacuje się, że obszary dzisiejszej Ghany dostarczały 5-8 ton złota rocznie[11].
Chihab Al-Umari[17]
Złoto w Egipcie miało wysoką cenę zanim przybyli w tym roku. Mithqal nie kosztował mniej niż 25 dirham, a zazwyczaj powyżej, ale od tamtego czasu jego wartość spadła i złoto staniało, a pozostawało tanie do tej pory. Mithqal nie przekraczał 22 dirham lub kosztował nawet mniej. To był stan rzeczy od dwunastu lat do dzisiaj z powodu dużej ilości złota, którą przywieźli do Egiptu i tutaj je wydali [...]
Europejska eksploracja Ameryki była w dużej mierze napędzana doniesieniami o złotych ozdobach obficie pokazywanych przez Indian, szczególnie w Ameryce Centralnej, Peru, Ekwadorze i Kolumbii. Aztecy dosłownie traktowali złoto jako produkt bogów, nazywając je „boskimi odchodami” (nah. teocuitlatl)[18]. Jednakże, dla ludów tubylczych Ameryki Północnej złoto było bezużyteczne, większą wartość widzieli w innych minerałach, które były bezpośrednio związane z ich zastosowaniem, takie jak obsydian, krzemień i łupek[19]. Szacuje się, że eksplorowane obszary Ameryki Południowej łącznie z afrykańskim Złotym Wybrzeżem w XVI dostarczały około 10–12 ton złota rocznie[11].
Chociaż cena metali z grupy platynowców może być znacznie wyższa, złoto przez długi czas było uważane za najbardziej pożądany metal szlachetny, a jego wartość w historii była używana jako standard dla wielu walut (parytet złota). Złoto było używane jako symbol czystości, wartości, królewskości, i szczególnie ról, które łączyły te cechy. Złoto jako symbol bogactwa i prestiżu zostało wyśmiane przez Thomasa More’a w traktacie Utopia. Na tej wymyślonej wyspie złoto było tak powszechne, że było używane do robienia łańcuchów dla niewolników, zastawy stołowej i desek klozetowych. Kiedy przybyli ambasadorzy z innych krajów, ubrani w złoto i odznaki, Utopianie wzięli ich za zwykłe sługi, składając hołdy najskromniej ubranym spośród ich grupy.
Istnieje archaiczna tradycja gryzienia złota w celu sprawdzenia jego autentyczności. Chociaż nie jest to profesjonalna metoda badania złota, to „test gryzienia” nadaje się do oceny złota ponieważ złoto jest miękkim metalem (do 3 w skali Mohsa). Im czystsze złoto tym łatwiej je odkształcić. Malowany ołów może oszukać ten test ponieważ ołów jest bardziej miękki niż złoto (istnieje małe ryzyko zachorowania na ołowicę na skutek przyjęcia dawki ołowiu).
Jednym z głównych celów alchemików było przekształcenie różnych substancji, głównie ołowiu, w złoto. Miało odbyć się to w wyniku kontaktu danej substancji z mityczną substancją zwaną kamieniem filozoficznym. Chociaż im nigdy się to nie udało, alchemicy rozpowszechnili zainteresowanie tym co można robić z substancjami, przez co położyli podwaliny pod naukę, którą dzisiaj nazywamy chemią. Alchemicznym symbolem złota był okrąg z punktem w środku (☉), który był również symbolem astrologicznym i starożytnym chińskim znakiem oznaczającym słońce. Obecnie otrzymywanie złota z innych substancji jest możliwe m.in. przez przekształcenie rtęci na drodze wychwytu neutronu przez 196Hg.
Złoto w starożytności było stosunkowo łatwe do uzyskania z kopalnianych warstw geologicznych. W XIX wieku, wszędzie gdzie zostawały odkryte większe złoża złota wybuchały gorączki złota. Pierwszym udokumentowanym odkryciem złota w Stanach Zjednoczonych było odkrycie złota w Reed Gold Mine w Midland w Karolinie Północnej w 1803[20]. Jednakże 90% otrzymanego złota zostało wydobyte od 1848 roku, kiedy to w Kalifornii wybuchła gorączka złota[11]. W 1851 roku, w samej tylko Kalifornii, wydobyto 77 ton złota. Światowa produkcja złota w tym okresie wzrosła do około 280 ton (1852)[11].

Właściwości[edytuj | edytuj kod]

Fizyczne[edytuj | edytuj kod]

Złoto jest najbardziej kowalne spośród wszystkich metali; jeden gram złota może być rozbity na arkusz o powierzchni 1 m². Płatek złota może być rozbity do tego stopnia, że staje się półprzezroczysty. Przechodzące przez taki płatek światło jest zielono-niebieskie, ponieważ złoto silnie odbija żółte i czerwone składowe długości światła[21][22]. Takie półprzezroczyste arkusze również silnie odbijają podczerwień, co czyni je użyteczne w wytwarzaniu osłon przed promieniowanie podczerwonym (cieplnym) w kombinezonach żaroodpornych i osłonach przeciwsłonecznych w skafandrach astronautów[23]. Złoto z łatwością tworzy stopy z innymi metalami. Przy wytwarzaniu tych stopów można zmieniać ich twardość i inne właściwości metalurgiczne, od temperatury topnienia do koloru (patrz poniżej)[24]. Złoto charakteryzuje się bardzo dobrą przewodnością cieplną i elektryczną, co znajduje zastosowanie w elektronice i elektryce. Złoto jest metalem o wysokiej gęstości 19,3 g/cm³, dla porównania gęstość ołowiu wynosi 11,34 g/cm³, a najcięższego pierwiastka, osmu 22,61 g/cm³.

Kolor[edytuj | edytuj kod]

Różne kolory stopów Ag-Au-Cu
Podczas gdy większość innych metali jest szara lub srebrno-biała, złoto jest żółte. Ten kolor jest określony przez gęstość luźno związanych elektronów walencyjnych; elektrony te oscylują jako zbiorowa „plazma” ośrodka opisanego jako kwazicząstka nazywana plazmonem. Dla większości metali częstotliwości tych oscylacji leżą w zakresie ultrafioletu, ale dla złota z przyczyn kwantowych efektów relatywistycznych wpływają na orbitale atomowe wokół atomów złota[25][26]. Podobne efekty nadają barwę cezowi.
Powszechne stopy kolorowego złota, takie jak różowe złoto, mogą być wytworzone poprzez dodawanie różnych ilości miedzi i srebra, jak pokazuje to diagram trójkątny znajdujący się po lewej. Stopy zawierające pallad i nikiel tworzą tzw. „białe złoto”, które często jest wykorzystywane w jubilerstwie. Mniej powszechnymi są stopy złota zawierające dodatki manganu, glinu, żelaza, irydu i innych pierwiastków[27], które nadają złotu bardziej niezwykłe kolory, jak na przykład niebieski[28][22].

Mieszaniny złota[edytuj | edytuj kod]

Często zawiera izostrukturalne domieszki:

Chemiczne[edytuj | edytuj kod]

Bryłki złota
Chemicznie, złoto nie podlega działaniu powietrza i większości czynników korozyjnych, dzięki czemu idealnie nadaje się do produkcji monet, biżuterii i pokryć ochronnych bardziej reaktywnych metali (w teorii wszystkich). Chociaż nie jest całkowicie obojętne chemicznie. Roztwarza się w wodzie królewskiej, w kwasie solnym w obecności ozonu oraz w gorącym kwasie selenowym[29]:
2Au + 6H2SeO4 → Au2(SeO4)3 + 3H2SeO3 + 3H2O
Złoto jest roztwarzane także w zasadowych roztworach cyjanków (w obecności utleniaczy, np. tlenu) tworząc kompleksy cyjanozłocianowe:
4Au + 8KCN + O2 + 2H2O → 4K[Au(CN)2] + 4KOH
Proces ten wykorzystywany jest do wydobywania złota ze złóż.
Ponadto złoto rozpuszcza się w rtęci tworząc amalgamat złota.
Najpowszechniejszymi stopniami utlenienia złota jest +1 i +3. Znane są również związki na –1 stopniu utlenienia (złotek cezu) i na +5 (fluorek złota(V)[30]).
Jony złota znajdujące się w roztworze, do którego doda się jakiegokolwiek innego metalu będącego reduktorem, łatwo ulegają redukcji i strąceniu w postaci metalicznego złota. Dodany metal utlenia się i rozpuszcza zastępując w roztworze złoto, które może strącić się w postaci osadu.
Wysokiej czystości metaliczne złoto nie ma smaku i zapachu, co zawdzięcza swojej wysokiej odporności na korozję (jony metali są odpowiedzialne za ich smak)[31].

Izotopy[edytuj | edytuj kod]

Złoto ma jeden trwały izotop, 197Au, będącym jednocześnie jedynym naturalnie występującym izotopem złota. Znanych jest kilka radioizotopów otrzymanych syntetycznie, których masy atomowe są w zakresie od 126 do 205. Najstabilniejszym spośród nich jest 195Au, który ma okres połowicznego zaniku, T½ równy 186,1 dni. Najmniej stabilnym jest 171Au, o T½ = 30 µs, który rozpada się w wyniku emisji protonu. Większość radioizotopów złota o masach poniżej 197 u ulega rozpadowi w wyniku kombinacji emisji protonu, rozpadu α i rozpadu β+. Wyjątkami od reguły są 195Au, który rozpada się przez wychwyt elektronu oraz 196Au, który w 93% rozpada się przez wychwyt elektronu oraz w 7% przez rozpad β+[32].
Zostały opisane przynajmniej 32 izomery jądrowe o zakresie mas atomowych 170 do 200. W przedziale tym tylko 178Au, 180Au, 181Au, 182Au i 188Au nie mają izomerów. Najstabilniejszym jest 198Au o T½ = 2,27 dnia. Najmniej stabilnym jest 177Au o T½ = 7 ns. 184Au ma trzy ścieżki rozpadu; rozpad β+, przejście izomeryczne i rozpad α[32].

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Ta 4,85 kg bryłka złota została znaleziona w południowej Pustyni Kalifornijskiej przez prywatnego poszukiwacza przy użyciu wykrywacza metalu
Z bloku rudy złota ważącego około 860 kg może zostać wydobytych 30 g złota. Kopalnia złota Toi, Japonia.
Złoto pozostałe po utlenieniu sześcianu pirytu do hematytu.
Liczba atomowa złota 79 czyni je jednym z najcięższych pierwiastków występujących naturalnie. Jak wszystkie pierwiastki o liczbie atomowej większej niż żelazo, uważa się, że złoto powstaje w wyniku procesu nukleosyntezy w supernowych. Ich eksplozje rozpraszają bogaty w metale pył (w tym metale ciężkie, z których formują się systemy planetarne, takie jak np Układ Słoneczny[33]. Ziemia w czasie formowania się ok. 4,5 miliarda lat temu składała się z płynnej magmy. W czasie procesu stygnięcia, najcięższe pierwiastki, w tym złoto, tonęły w jej wnętrzu. Złoto obecnie znajdujące się w płaszczu i skorupie ziemskiej dotarło na Ziemię znacznie później, w okresie tzw. Wielkiego Bombardowania kiedy w Ziemię uderzył meteoryt o znacznej masie (do 1% masy Ziemi) zawierający między innymi złoto[34].
Występujące na Ziemi złoto elementarne najczęściej występuje w postaci roztworu stałego złota ze srebrem, tj. stopu złota ze srebrem. Takie stopy mają zazwyczaj zawartość srebra 8-10%. Elektrum jest postacią pierwiastkowego złota o zawartości srebra od 18 do 36%. Jego kolor zmienia się od złoto-srebrnego do srebrnego, w zależności od zawartości srebra. Im więcej w nim srebra tym niższa gęstość.
Złoto znajdowane jest w rudach złożonych ze skał mających bardzo małe lub mikroskopijne ilości złota. Takie rudy złota często są znajdowane wraz z kwarcem lub siarczkami, takimi jak „złoto głupców”, którym jest piryt. Złoża zawierające takie rudy nazywane są złożami żyłowymi. Złoto rodzime można znaleźć także w postaci płatków, ziaren lub większych bryłek (samorodków), które wyerodowały ze skał i znalazły się w złożach aluwialnych, zwanych złożami okruchowymi. Większe ilości wolnego złota zazwyczaj znajdują się na wierzchu żyły złotonośnej, co spowodowane jest utlenianiem towarzyszących mu minerałów na skutek wietrzenia i wymywania złotego pyłu przez strumienie i rzeki, gdzie następuje jego nagromadzenie się. W ten sposób powstają złotonośne piaski rzeczne.
Złoto czasami występuje w połączeniach z tellurem w minerałach takich jak kalaweryt, krenneryt, nagyagit, petzyt i sylvanit oraz jako bizmutek maldonit (Au2Bi) i antymonek aurostibit (AuSb2). Złoto występuje rzadko także w stopach z miedzią, ołowiem i rtęcią jako minerały: auricupryd (Cu3Au), novodneprit (AuPb3) i weishanit ((Au, Ag)3Hg2).
Badania z 2004 roku sugerują, że mikroby czasami mogą odgrywać znaczącą rolę w tworzeniu złóż złota, przemieszczając i strącając złoto, tworząc ziarenka i bryłki, które odkładają się w złożach aluwialnych[35]. Potwierdzają to badania naukowców z Uniwersytetu Stanowego w Michigan, którzy odkryli bakterię, która potrafi rozkładać związki złota na czysty kruszec[36][37][38].
Światowe oceany zawierają pewne ilości złota. Zmierzone stężenia złota w Atlantyku i Północno-wschodnim Pacyfiku wynoszą 50–150 fmol/l lub 30 części na biliard (30×10−15). Ogólnie stężenia złota w Atlantyku i Pacyfiku są zbliżone. Głębokie wody morza Śródziemnego zawierają większe stężenia Au (100–150 fmol/l), co jest związane z wiatrem nawiewającym pyły znad lądu oraz licznymi rzekami wpadającymi do morza. Przy stężeniu 10×10−15 wszystkie oceany zawierałyby 15 000 ton złota[39].
Wiele osób twierdziło, że mogą na ekonomiczną skalę odzyskiwać złoto z wody morskiej, lecz jak dotychczas wszyscy mylili się lub byli oszustami. Tak zwany wielebny Prescott Jernegan, prowadził w latach 90. XIX wieku swój szwindel, w którym uzyskiwał złoto z wody morskiej[40]. Brytyjski oszust prowadził ten sam przekręt w Anglii, na początku XX wieku[40]. Fritz Haber (odkrywca procesu Habera) przeprowadził badania nad uzyskiwaniem złota z wody morskiej, aby pomóc Niemcom zapłacić odszkodowania po I wojnie światowej[41]. Opierając się o opublikowane wcześniej wartości od 2 do 64 ppb złota w wodzie morskiej uważał, że taka ekstrakcja ma sens ekonomiczny. Po przeanalizowaniu 4000 próbek, otrzymując średnią 0,004 ppb, stało się oczywiste, że ekstrakcja nie będzie możliwa i zakończył swój projekt[42]. Do tej pory nie ma żadnego mechanizmu ekstrakcji złota z wody morskiej, który miałby sens ekonomiczny. Synteza złota (synteza na drodze przemian jądrowych) nie jest ekonomicznie opłacalna i jest mało prawdopodobne, aby stała się opłacalna w najbliższej przyszłości.

Złoża[edytuj | edytuj kod]

Tworzy dwa podstawowe typy złóż:
Miejsca występowania:

Kopalnie[edytuj | edytuj kod]

Złoto jest wydobywane w kopalniach głębinowych w strefie zimnej, tj. Rosja, USA, RPA oraz w kopalniach odkrywkowych w strefie gorącej: Afryka, Azja południowo-wschodnia, Ameryka Południowa. Dodatkowo pojawia się jako domieszka w wydobyciu innych surowców, jednakże ilość wydobytego w ten sposób złota jest stosunkowo niewielka[43].
Państwa wydobywajace najwięcej złota (2012)
(w tonach)
Chiny370,0
Australia250,0
Stany Zjednoczone230,0
Rosja205,0
Republika Południowej Afryki170,0
Peru165,0
Kanada102,0
Indonezja95,0
Uzbekistan90,0
Ghana89,0
Łącznie na świecie2700 ton
Źródło[potrzebne źródło]


Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Jubilerstwo[edytuj | edytuj kod]

Information icon.svg Osobny artykuł: Złotnictwo.
Złoty naszyjnik z Mochica przedstawiający kocie głowy. Kolekcja muzeum Larco. Lima, Peru
Z powodu miękkości czystego (24k) złota, do zastosowań w jubilerstwie, są tworzone stopy z mniej szlachetnymi metalami, zmieniając jego twardość, ciągliwość, temperaturę topnienia, kolor i inne właściwości. Stopy o mniejszej ilości karatów, zazwyczaj 22k, 18k, 14k lub 10k, zawierają większy procent miedzi. 18-karatowe złoto zawierające 25% miedzi stosowano w antyku i rosyjskiej biżuterii i ma wyraźny, choć nie dominujący, odcień miedzi, tworząc różowe złoto. 14-karatowy stop złota z miedzią ma niemal identyczny kolor do pewnych brązów, i oba często są używane do wyrobu odznak policyjnych, medali i innych ozdób. Niebieskie złoto może być wytworzone poprzez stopienie złota z żelazem, a fioletowe poprzez stopienie z glinem, chociaż są stosunkowo rzadko wykonywane, z wyjątkiem specjalnej biżuterii. Niebieskie złoto jest bardziej kruche i stąd praca i wyrób biżuterii z tym złotem jest trudniejsza. 14 i 18-karatowe stopy złota ze srebrem wydają się zielono-żółte, stąd są określane jako zielone złoto. Białe stopy złota mogą być zrobione z palladem lub niklem. Białe 18-karatowe złoto, zawierające 17,3% niklu, 5,5% cynku i 2,2% miedzi ma srebrną barwę. Ze względu na toksyczność niklu produkcja takich stopów jest regulowana w Europie prawem. Alternatywne białe stopy złota są wytwarzane w oparciu o pallad, srebro i inne białe metale[24], lecz stopy oparte na palladzie są wyraźnie droższe od tych opartych na niklu. Wysokokaratowe białe złoto jest znacznie bardziej odporne na korozję niż czyste srebro czy srebro sterling (o min. próbie 925).
Japońskie rzemiosło mokume-gane wykorzystuje różnice kolorów pomiędzy laminowanymi kolorowymi stopami złota, tworząc dekoracyjny efekt przypominający słoje drzewa.

Przemysł[edytuj | edytuj kod]

Największy na świecie blok złota ma masę 250 kg (Muzeum Złota Toi, Japonia).
Bryłka złota o średnicy 5 mm może być rozbita za pomocą młotkowania na arkusz o wymiarach około 0,5 m² (Muzeum Złota Toi)
  • Złoty stop lutowniczy jest używany w łączeniu elementów złotej biżuterii za pomocą lutowania wysokotemperaturowego lub lutowania twardego. Jeśli wykonywana biżuteria jest klasy probierniczej, to lut musi mieć tę samą liczbę karatów co wyrób, stąd stopy lutownicze są wytwarzane by zgadzały się ze standardami żółtego i białego złota. Lut złota występuje zazwyczaj w trzech zakresach temperatur, określanych jako miękkie, średnie i twarde. Dzięki użyciu najpierw wysokotemperaturowego lutu, następnie stopów o coraz niższych temperaturach topnienia złotnicy mogą tworzyć skomplikowane przedmioty z użyciem kilku oddzielnych połączeń,
  • ze złota można wytwarzać nici używanych do haftu,
  • złoto używane jako barwnik szkła tworzy głęboki, intensywny czerwony kolor w szkle rubinowym,
  • Z faktu, że złoto dobrze odbija promieniowanie elektromagnetyczne, takie jak podczerwień i światło widzialne i fale radiowe, używane jest jako pokrycie ochronne w sztucznych satelitach, w osłonach kombinezonów chroniących przed silnym promieniowaniem podczerwonym i broni elektronicznej, np. w samolotach takich jak EA-6B Prowler,
  • Złoto jest używane jako warstwa odbijająca w wysokiej jakości płytach CD,
  • Ze względu na swoje właściwości rozpraszania ciepła, złota folia jest użyta w silnikach McLarena, w modelu F1 [44],
  • Ze złota można wytworzyć na tyle cienką warstwę, że staje się ona przezroczysta. Takie warstwy są używane w oknach niektórych kokpitów samolotów, co pomocne jest w ich odlodzaniu lub zapobieganiu oblodzeniu dzięki przepuszczeniu prądu przez taką warstwę. Ciepło wytwarzane przez opór złota jest wystarczające by zapobiec oblodzeniu[45].

Elektronika[edytuj | edytuj kod]

Koncentracja swobodnych elektronów w złocie wynosi 5,90×1022 cm−3. Złoto ma bardzo wysokie przewodnictwo elektryczne (tylko srebro i miedź mają wyższe, ale wadą ich jest mniejsza odporność na korozję), przez co wykorzystywane jest w przewodach elektrycznych do zastosowań wymagających wysokich energii. Złoto jako okablowanie stosowane jest w eksperymentach nuklearnych.
Mimo że złoto jest atakowane przez chlor, to jego dobra przewodność i ogólna odporność na utlenianie i korozję w innych środowiskach doprowadziły do jego szerokiego zastosowania w przemyśle jako cienkie pokrycia wszelkiego rodzaju złącz elektrycznych. Złoto jest, na przykład, używane w złączach droższych kabli elektronicznych, takich jak kable audio czy USB.

Chemia przemysłowa[edytuj | edytuj kod]

Złoto jest atakowane i rozpuszczane przez zasadowe roztwory cyjanków sodu i potasu, tworząc sól cyjanek złota. Proces ten był wykorzystywany w procesie otrzymywania złota z jego rud (metoda cyjankowa). Roztwór cyjanku złota jest elektrolitem wykorzystywanym w przemysłowej galwanizacji i elektroplastyce złota na powierzchniach metali nieszlachetnych.
Roztwory chlorków złota (kwas chlorozłotowy) są używane do sporządzania koloidalnych roztworów złota poprzez redukcję cytrynianami lub askorbinianami. Chlorek złota i tlenek złota są używane do wyrobu drogocennego czerwonego szkła, które jak koloidalne zawiesiny złota, zawiera jednolitego rozmiaru nanocząsteczki złota[46].

Jedzenie i napoje[edytuj | edytuj kod]

  • Złoto może znajdować się jako dodatek w jedzeniu i oznaczane jest wtedy numerem E 175[47],
  • Złoto płatkowe, plasterki lub złoty pył są używane w niektórych pokarmach dla smakoszy, zwłaszcza w słodyczach i napojach będąc składnikiem ozdabiającym je[48].
  • Płatki złota i złoty pył były używane przez szlachtę w średniowiecznej Europie jako dekoracja w pożywieniu i napojach, by zademonstrować bogactwo gospodarza lub wierząc, że coś cennego i rzadkiego musi być dobroczynne dla zdrowia,
  • Goldwasser – jest to tradycyjny likier ziołowy produkowany w Gdańsku[49][50]. Istnieją również inne napoje alkoholowe, zawierające płatki złota, których cena za porcję sięga kilku tysięcy dolarów[51][52]. Metaliczne złoto jest obojętne chemicznie w ludzkim organizmie, złoto nie dodaje żadnego smaku, ani wartości odżywczych i opuszcza ciało bez zmian[53].

Medycyna[edytuj | edytuj kod]

Związki złota są stosowane jako środek leczniczy w reumatoidalnym zapaleniu stawów (podawane domięśniowo). Hamują one proliferację limfocytów, uwalnianie enzymów lizosomalnych oraz produkcję reaktywnych form tlenu w makrofagach, a także produkcję interleukiny 1. Działaniem ubocznym mogą być: fotosensytywne wysypki, zaburzenia żołądkowe oraz uszkodzenie nerek. Izotop 198Au (czas połowicznego rozpadu – 2,7 dnia) jest używany w terapii niektórych nowotworów, a także w innych chorobach.

Złoto w gospodarce[edytuj | edytuj kod]

Cena uncji złota w latach 1960–2013. Linia czarna – cena rzeczywista; linia czerwona – cena w przeliczeniu na wartość nabywczą dolara
Ceny 1 uncji złota w PLN od 1993 roku[54]
Złoto od tysięcy lat ma bardzo dużą wartość, a wraz z rozwojem cywilizacji doceniono jego użyteczność w systemie monetarnym. Według konserwatywnej i libertariańskiej ekonomii obecność złota (lub innego rzadkiego i niepodrabialnego materiału) nie ma wymiaru tylko czysto użytkowego, gdyż z czasem monety złote zostały zastąpione banknotami wypieranymi obecnie przez pieniądz elektroniczny. Złoto ma stanowić zabezpieczenie realnej wartości papierowego pieniądza (taką funkcję pełni dziś około 75% wydobytych zasobów). Do najważniejszych zalet takiej roli złota konserwatyści zaliczają:
  • Żadna władza nie może złota dodrukować czy zmienić poprzez naciski polityczne jego kursu. Ma to zapewnić stabilność gospodarki opartej na zabezpieczeniu w złocie.
  • Od tysięcy lat jego podaż jest stała (ok. 1–2% w skali roku), kształtowana czynnikami niepolitycznymi. Stanowiło w tym czasie czynnik porządkujący i stabilizujący ekonomię.
  • Jest trwałą, niemal niezniszczalną i akceptowalną w każdej epoce i miejscu formą kapitału.
W handlu podstawową jednostką złota jest uncja trojańska (jubilerska), czyli 31,1035 grama. Nazwa trojańska nie pochodzi od Troi, ale od miasta Troyes w północno-wschodniej Francji, w średniowieczu ważnego ośrodka handlowego[55].
Złoto inwestycyjne to obok złotych monet sposób inwestowania. Można je nabyć w formie sztabek o najwyższej próbie 999,9 z renomowanych instytucji[56]. Poza tym jedna trzecia wydobytego złota – jako rezerwa walutowa – jest niedostępna dla inwestorów i od dziesięcioleci pozostaje zamknięta w skarbcach banków centralnych. Według oficjalnych danych to 30,7 tysiąca ton kruszcu[57].
Cenę złota ustala pięć największych instytucji handlujących tym kruszcem podczas London Gold Fixing. Obecnie są to: ScotiaMocatta, Barclays Capital, Deutsche Bank, HSBC i Société Générale[55].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Wikiquote-logo.svg
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów
złoto

Uwagi

  1. Skocz do góry ↑ Liczba w nawiasie oznacza niepewność ostatniego podanego miejsca po przecinku.

Przypisy

  1. Skocz do góry ↑ Złoto (ang.). Karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich dla Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05].
  2. Skocz do góry ↑ Adam Bielański: Podstawy chemii nieorganicznej. Wyd. V. Warszawa: PWN, 2002, s. 961. ISBN 83-01-13817-3.
  3. Skocz do góry ↑ Złoto. Encyklopedia PWN. [dostęp 2012-02-27].
  4. Skocz do góry ↑ Standard Atomic Weights Revised v2 (ang.). IUPAC, 2013-09-24. [dostęp 2013-10-09].
  5. Skocz do góry ↑ Złoto – podsumowanie (ang.). PubChem Public Chemical Database.
  6. ↑ Skocz do: 6,0 6,1 World Gold Council FAQ (ang.)
  7. Skocz do góry ↑ Soos: Gold Mining Boom Increasing Mercury Pollution Risk (ang.). W: Advanced Media Solutions, Inc. [on-line]. Oilprice.com, 2011-01-06. [dostęp 2011-05-28].
  8. Skocz do góry ↑ World Museum UM: PREHISTORIA SZTUKI – NEOLIT (pol.). [dostęp 2011-05-30].
  9. Skocz do góry ↑ Nicholas Reeves: Akhenaten: Egypt’s False Prophet. Thames & Hudson, 2005, s. 69. ISBN 0-500-28552-7.
  10. Skocz do góry ↑ John Carter: Gold Mining Practices in Ancient Egypt. (ang.). 2010. [dostęp 2011-05-30].
  11. ↑ Skocz do: 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 goldfeverprospecting.com -Gold Production Through History (ang.). [dostęp 2011-06-07].
  12. Skocz do góry ↑ Harold Kirkemo, William L. Newman, Roger P. Ashley: The History OF Gold (ang.). prospectorsparadise.com. [dostęp 2011-05-30].
  13. Skocz do góry ↑ NOWY TESTAMENT Apokalipsa św. Jana, 21:21(pol.)
  14. Skocz do góry ↑ A Case for the World’s First Coin: The Lydian Lion (ang.). [dostęp 2011-05-31].
  15. Skocz do góry ↑ David Hartill: Cast Chinese Coins. Victoria, Kanada: Trafford Publishing, 2007, s. 79. ISBN 9781412054669. (ang.)
  16. Skocz do góry ↑ Mansa Musa – Black History Pages [dostęp:2011-06-03] (ang.)
  17. Skocz do góry ↑ Kingdom of Mali – Primary Source Documents (ang.). W: African studies Center [on-line]. Boston University. [dostęp 2011-06-03].
  18. Skocz do góry ↑ Frances. Berdan, Patricia Rieff Anawalt: The Codex Mendoz. Berkeley: University of California Press, 1992, s. 151. ISBN 978-0-520-06234-4. (ang.)
  19. Skocz do góry ↑ Sierra Nevada Virtual Museum [dostęp:2011-06-05] (ang.)
  20. Skocz do góry ↑ Mark A. Moore: Reed Gold Mine State Historic Site data dostępu = 2011-06-07 (ang.). North Carolina Office of Archives and History, 2006.
  21. Skocz do góry ↑ Gold: causes of color (ang.). [dostęp 2011-05-28].
  22. ↑ Skocz do: 22,0 22,1 Cristian Cretu, Elma van der Lingen. Coloured Gold Alloys. „Gold Bulletin”. 32 (4), s. 115-126, 07-09-1999. World Gold Council. Randburg, RPA: World Gold Council. ISSN 0017-1557 (ang.). [dostęp 28-05-2011].
  23. Skocz do góry ↑ Lloyd Mallan: Suiting up for space: the evolution of the space suit. John Day Co, 1971, s. 216. ISBN 978-0381981501. (ang.)
  24. ↑ Skocz do: 24,0 24,1 Gold Jewellery Alloys > Utilise Gold. Scientific, industrial and medical applications, products, suppliers from the World Gold Council (ang.). Utilisegold.com, 2000-01-20. [dostęp 20011-05-28].
  25. Skocz do góry ↑ Relativity in Chemistry (ang.). Math.ucr.edu. [dostęp 2011-05-28].
  26. Skocz do góry ↑ Hubert Schmidbaur, Cronje, Stephanie; Djordjevic, Bratislav; Schuster, Oliver. Understanding gold chemistry through relativity. „Chemical Physics”. 311 (1–2), s. 151–161, 2005. doi:10.1016/j.chemphys.2004.09.023 (ang.).
  27. Skocz do góry ↑ StasoSphere: Colored Gold Alloys (ang.). [dostęp 2011-05-28].
  28. Skocz do góry ↑ Jubiler.pl: Kolorowe złoto (pol.). [dostęp 2011-05-28].
  29. Skocz do góry ↑ Victor Lenher. Solubility of gold in certain oxidizing agents. „Journal of the American Chemical Society”, maj 1904 (ang.).
  30. Skocz do góry ↑ Hwang, I.-C. and Seppelt, K.. Gold Pentafluoride: Structure and Fluoride Ion Affinity. „Angewandte Chemie International Edition”. 40 (19), s. 3690–3693, 2001. <3690::AID-ANIE3690>3.0.CO;2-5 doi:10.1002/1521-3773(20011001)40:19<3690::AID-ANIE3690>3.0.CO;2-5 (ang.).
  31. Skocz do góry ↑ General notions of chemistry. Lippincott, Grambo & Co., 1854, s. 280. (ang.)
  32. ↑ Skocz do: 32,0 32,1 Audi, G.. The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties. „Nuclear Physics A”. 729, s. 3–128, 2003. Atomic Mass Data Center. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001 (ang.).
  33. Skocz do góry ↑ David Arnett: Supernovae and nucleosynthesis: an investigation of the history of matter, from the big bang to the present. Princeton University Press, 1996. ISBN 0-691-01147-8. (ang.)
  34. Skocz do góry ↑ M. Willbold, T. Elliott and S. Moorbath: The tungsten isotopic composition of the Earth’s mantle before the terminal bombardment. 2011, seria: Nature 477.
  35. Skocz do góry ↑ Environment & Nature News – Bugs grow gold that looks like coral – 28 stycznia 2004. [dostęp 2011-07-02].
  36. Skocz do góry ↑ Ta bakteria robi złoto! Fakt [Dostęp 2012-10-05]
  37. Skocz do góry ↑ Naukowcy odkryli bakterie produkujące złoto Interia.pl [Dostęp 2012-10-05]
  38. Skocz do góry ↑ Kamień filozoficzny istnieje? Bakterie “produkują” czyste złoto Gadżetomania [Dostęp 2012-10-05]
  39. Skocz do góry ↑ K. Kenison Falkner, J Edmond. Gold in seawater. „Earth and Planetary Science Letters”. 98 (2), s. 208–221, 1990. doi:10.1016/0012-821X(90)90060-B. Bibcode: 1990E&PSL..98..208K.
  40. ↑ Skocz do: 40,0 40,1 Dan Plazak: A hole in the ground with a liar at the top: fraud and deceit in the golden age of American minin. Salt Lake City: University of Utah Press, 2006. ISBN 0874808405. (ang.)
  41. Skocz do góry ↑ F. Haber. Das Gold im Meerwasser. „Zeitschrift für Angewandte Chemie”. 40 (11), s. 303–314, 1927. doi:10.1002/ange.19270401103 (niem.).
  42. Skocz do góry ↑ J.B. McHugh. Concentration of gold in natural waters. „Journal of Geochemical Exploration”. 30 (1–3), s. 85–94, 1988. doi:10.1016/0375-6742(88)90051-9 (ang.).
  43. Skocz do góry ↑ Brook Larmer. Cena Złota. „National Geographic”. 1/2009. s. 56-79. ISSN 1507-5966.
  44. Skocz do góry ↑ McLaren F1. SuperCars.net. [dostęp 2011-10-027].
  45. Skocz do góry ↑ World Gold Council – Uses. [dostęp 2011-10-27].
  46. Skocz do góry ↑ Colored glass chemistry. [dostęp 2011-10-22].
  47. Skocz do góry ↑ Current EU approved additives and their E Numbers (ang.). Food Standards Agency, UK, 27 July 2007.
  48. Skocz do góry ↑ The Food Dictionary: Varak (ang.). Barron’s Educational Services, Inc, 1995. [dostęp 2011-07-06].
  49. Skocz do góry ↑ Danzig. W: Karl Baedeker: Deutschland nebst Theilen der angrenzenden Länder. Karl Baedeker, 1865. (niem.)
  50. Skocz do góry ↑ www.goldwasser.com.pl: Goldwasser.com: Historia (pol.). [dostęp 2011-07-06].
  51. Skocz do góry ↑ dailymail.co.uk: World’s most expensive cocktail launched at L35,000 a glass (ang.). 2007-12-08. [dostęp 2011-07-06].
  52. Skocz do góry ↑ Susan Stapleton: $1,000 & Up: The Most Expensive Drinks in Las Vegas (ang.). 2011-04-08. [dostęp 2011-07-06].
  53. Skocz do góry ↑ The Many Uses of Gold (ang.). [dostęp 20011-07-06].
  54. Skocz do góry ↑ Ceny złota. uncja.com. [dostęp 2010-04-27].
  55. ↑ Skocz do: 55,0 55,1 Piotr Stanisławski: 10 rzeczy, których nie wiesz o... złocie (pol.). W: „Przekrój” [on-line]. Wirtualna Polska, 27 października 2008. [dostęp 28 października 2008].
  56. Skocz do góry ↑ Sztabki złota do kupienia w oddziałach Alior Banku (pol.). [dostęp 2011-10-19].
  57. Skocz do góry ↑ Kto ma najwięcej złota? w PRNews.pl (Dostęp: 2011-11-21).


Źródło „http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Złoto&oldid=38997197”